فصلنامه مطالعات و تحقیقات تاریخی
پیاپی 1-2 (پاییز و زمستان 1383)

فرهنگ و تمدن ایران، دارای ویژگی هایی است که در ساختار فرهنگی کشورهای دیگر کمتر دیده می شود و در طول تاریخ، فکر ایرانی از عقیم شدن بازمانده و آن هم به علت ارتباطات با دیگر ممالک و قومها و مذاهب بوده است. برخاستن و خیزشها و... روابط آنها با دیگر ملل از جمله گرجی ها دارای ثمرات و زیبا و نیک بوده است که نتیجه آن تا به امروز باقی است. این خود نمایشگر آن است که پیشرفتهای فرهنگی و علمی و... از همگرایی ها به وجود می آیند و چگونه اعتقادات و باورهای مردمم بر یکدیگر تاثیر کرده و انسان را به طرف کمال هدایت می کند و نتیجه دیگر آن تکامل اقتصادی است که سبب راحتی زندگی می گردد.

پارسیان به عنوان شاخه از قوم هند و ایرانی در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد به غرب ایران رسیدند. آنها وقتی وارد تاریخ نوشتاری شدند که در غرب ایران با آشوریان، هنگامی که به طور فزاینده ای در زاگرس نفوذ کرده بودند، رو به رو شدند. برای اولین بار نام پارسیان، پارسوا در سالنامه شلمانسر سوم (824 - 858 پ. م) در سال 843 پیش از میلاد مظاهر شد. پارسوا در سالهای بعد همچنین هدف تهاجمات شمشی - آداد پنجم (811 - 823)، اداد - ناراری سوم (783 - 810)، تیگلات - پیلسر سوم (727 - 744) و سارگن دوم (705 - 721) قرار گرفت. در کتیبه سارگون شکلهای دیگری از پارسوا پارسواش و پارسوماش نیز در کنار پارسوا ذکر شده است.

تحولات سیاسی و حوادث تاریخی دارای زیرساختهای اقتصادی است که با توجه به وضعیت طبیعی و... گوناگون محیطی می تواند به دگرگونی ها کمک کند و یا آنها را متغیر سازد. گیلان به علت پرورش کرم ابریشم و تولید آن در دوره های مختلف تاریخی از اهمیت ویژه ای برخوردار است که به علت نیاز جهانی به محصولات ابریشمی این کالا در دادوستدهای بازرگانان اهمیت وافری داشته است. در دوره صفویه و بخصوص با توجه به ارتباط ایران و اروپا و نیاز مردم آن کشور به این کالا، موجب گردید پادشاهان صفوی تجارت آن را ویژه خود کنند. در این مقاله با توجه خاصی این مساله دنبال شده و به بررسی اهمیت ابریشم گیلان پرداخته شده است.

استبداد و استعمار دو عاملی بوده است که در تخریب روحیات مردم و گسترده کردن استبداد جای ویژه ای داشته اند و کشورهای استعمارگر از این طریق موجبات ضربه زدن به اقتصاد و فرهنگ مردم و در نتیجه رسیدن به مقاصد مورد خواست خود را فراهم کرده اند. حضور بیگانگان موجبات تغییر روش استبداد و مکمل گذشته آن شده است و از همکاری میان استبداد حاکم بر جوامع استعمارگر، جامعه، تحت فشار بیشتری قرار گرفته و رقابتها نیز نتیجه ای جز استمرار این وضع را در نداشته است و افرادی برای بقای خود چگونه به هر یک از دو مورد وابسته شده و در خدمت آنها قرار می گرفتند و از این طریق چه نتایجی به بار می آمد.

مناسبات ایران و عثمانی از زیر و بمهای فراوان برخوردار بوده است و به ویژه در دوره خاندان صفوی این ارتباطات با دگرگونی های فراوان همراه و نتایج خاصی را به دنبال داشته است. تحریم تجاری ایران به وسیله عثمانی ها در دوران سلطان سلیم اول و پیامدهای آن بر هر دو کشور تاثیر گذارده است. به نظر می رسد که عثمانی ها در این اندیشه بودند که با جلوگیری از دادوستد و بازرگانی، ایرانیان و یا به قول خودشان عجمها را تحت فشار قرار داده و به نتایج مورد خواست خود دست یابند و در این راه هم از تحریم تجاری بهره جستند و هم با جنگ و نزاعهای خویش و کشتار فراوان به دنبال خواسته های خود بردند.

دوره سامانیان به عنوان یکی از ادوار درخشان تاریخ و تمدن ایران، شاهد حضور چشمگیر دولتمردان و وزیران در عرصه های مختلف مملکتی و فرهنگی است. در این عصر، خاندانهای معروف وزارت پیشه روی کارآمد که هر کدام از ایشان با حمایتها و تشویقهایی که از جانب شاهان سامانی صورت گرفت نقشی اساسی و غیرقابل انکار در شکوفایی علمی و ادبی ایران ایفا کردند. خاندان جی هانی یکی از خاندانهای معروف و مشهور ایران در این دوره هستند که به علم دوستی و دانش پروری مشهور و معروف بودند. نوشتار حاضر درباره برجسته ترین و مشهورترین فرد این خاندان موسوم به ابوعبدالله محمدبن احمد جی هانی معروف به جی هانی بزرگ است که از طریق سیاست مداری و فعالیتهای علمی و فرهنگی در راستای تثبیت ساختار دولت سامانی، نقش موثری را ایفا کرده است.

اسکندر از شخصیتهایی است که به علل گوناگون به صورت گسترده در تاریخ مطرح بوده است و شاید مهمترین علت آن غلبه او بر امپراتوری هخامنشیان باشد که او را پر آوازه کرده است. این مقاله، نقدی است بر برخی دیدگاه ها درباره عصر اسکندر و این که چرا و چگونه این دوره را مورد بررسی قرار داده و به نتایجی دست یافته اند؛ همچنین نشان می دهد که بسیاری از باورها درباره این فاتح مقدونی اساس تاریخی و واقعی ندرد و بعد افسانه و حماسی فزونی گرفته است و ستایشگران، بی مورد به تحسین این شخصیت افسانه ای پرداخته اند.

شواهد باستان شناسی در کنار قراین نژادشناسی و زبان شناسی و وجود برخی از جاینامای کهن، همگی دلالت بر حضور دیرپای سکایان آریایی در پامیر دارد. سکایان یا همان خویشاوندان آریایی دیروز و همسایگان ماجراجوی بعدی ایرانیان، چنان کشمکشی را با آنان آغاز کردند که بازتاب آن به شکل افسانه های اسطوره ای جاودانه شد. جایگاه بسیاری از رخدادهای این افسانه ها در شمال شرق ایران به ویژه پیرامون بلخ بود؛ سرزمینی که در شرق به کوه های پامیر محدود می شد.

نوشته حاضر چگونگی به قدرت رسیدن رضاخان را در فاصله کودتا تا جلوس به سلطنت بررسی می کند و بدون این که خواسته باشد دیدگاه خاصی را به کرسی بنشاند، این موضوع را مورد بحث قرار می دهد که آیا پیشرفت سریع رضاخان بر اثر شایستگی های ذاتی وی بود، یا عامل دیگری به وی یاری رساند. نویسنده می کوشد نشان دهد انگلستان در همان حال که ادامه حکومت قاجارها را به سود خود می دانست، از ضعف و بی کفایتی این خاندان که امکان داشت با تحولات جدید اروپا منافع انگلیس را در منطقه به خطر بیندازد؛ ناراضی بود.